बी.एम.आई. लाई लामो समयदेखि स्वास्थ्यको दोषपूर्ण सूचकका रूपमा आलोचना गरिँदै आएको छ। अब यो परिवर्तनको समय आएको छ कि ?

बीएमआई विभिन्न शारीरिक बनावट, मांसपेशी मास, र हड्डी घनत्वलाई ध्यानमा नलिई शरीरको तौल र उचाइलाई मात्र आधार बनाउँछ। यसकाकारण, यसलाई एक कच्चा मापन मानिन्छ। यसको विपरीत, बी.आर.आई. शरीरको गोलाईलाई मापन गर्छ, जसले मानिसको वास्तविक शारीरिक बनावट र बोसोको वितरणलाई राम्रोसँग समेट्न सक्छ।

कसरी यो परिवर्तनले स्वास्थ्य सूचकलाई सुधार गर्नेछ, र के यसले बी.एम.आई लाई पूर्ण रूपमा प्रतिस्थापन गर्नेछ? यसलाई हेर्नु रोचक हुनेछ।

ओलम्पिकमा भाग लिने अमेरिकी रग्बी खेलाडी इलोना महर जस्ता खेलाडीहरूले बीएमआई का वर्गीकरणलाई प्रश्न गरेका छन्। उनको बीएमआई ३० छ, जसले गर्दा प्राविधिक रूपले उनलाई मोटोपनको अवस्थामा राख्छ। तर उनले इन्स्टाग्राममा भनिन्, ‘म ओलम्पिकमा जाँदै छु, र तपाईंहरू होइन।’

मोटोपन भएका व्यक्तिहरूका समर्थकहरू र रंगीन व्यक्तिहरूले यो फर्मुला लगभग २०० वर्षअघि विकास गरिएको थियो र केवल पुरुषहरूको, त्यो पनि अधिकांश श्वेत पुरुषहरूको, डाटामा आधारित रहेको बताउँछन्। यसलाई चिकित्सा परीक्षणको लागि कहिल्यै उपयोग गर्ने उद्देश्यले बनाइएको थिएन।

यहाँसम्म कि चिकित्सकहरूले पनि बीएमआई का कमीहरूको बारेमा बोलेका छन्। अमेरिकन मेडिकल एसोसिएशनले गत वर्ष चेतावनी दिएको थियो कि बीएमआई एक अपूर्ण मापन हो, जसले जातीय, उमेर, लिङ्ग र यौनिक विविधतालाई ध्यानमा राख्दैन। यसले मांसपेशी र बोसोको बीचमा छुट्ट्याउन सक्दैन।

‘बीएमआई को आधारमा, आर्नोल्ड श्वार्जनेगर जो बडीबिल्डर थिए, उनलाई मोटोपन भएको र तौल घटाउनुपर्ने वर्गमा राखिने थियो,’ येल विश्वविद्यालयको मेटाबोलिक स्वास्थ्य र तौल घटाउने कार्यक्रमका निर्देशक डा. वजाहत मेहालले भने। ‘तर जति नै चाँडै उनको कम्मर नाप्नुभयो भने, तपाईंले देख्नुहुन्थ्यो, ‘ओह, यो त ३२ इन्च मात्र छ।”

अब नयाँ मापनलाई स्वागत गरौँः शरीर गोलाई सूचकांक। बीआरआई भनेको तपाईं कत्तिको गोलाकार हुनुहुन्छ भन्ने मापन हो, जसमा उचाइ र कम्मरलाई ध्यानमा राखिन्छ, तर तौललाई होइन।

यो एउटा यस्तो सूत्र हो, जसले केन्द्रीय मोटोपन र पेटको बोसोको राम्रो अनुमान प्रदान गर्न सक्छ, जुन टाइप –२ मधुमेह, उच्च रक्तचाप र हृदय रोगको जोखिमसँग नजिकबाट सम्बन्धित छ, जबकि नितम्ब र जांघहरूमा रहेको बोसोले त्यस्तो जोखिम पैदा गर्दैन।

जुन महिनामा JAMA नेटवर्क ओपनमा प्रकाशित भएको एक कार्यपत्रले बीआरआई मृत्युको पूर्वानुमान गर्ने एउटा आशाजनक सूचक भएको रिपोर्ट गरेको थियो। बीआरआई स्कोरहरू सामान्यतया १ देखि १५ सम्म हुन्छन्ः अधिकांश व्यक्तिहरू १ देखि १० को बीचमा वर्गीकृत हुन्छन्। ३३,००० अमेरिकीहरूको राष्ट्रिय रूपमा प्रतिनिधित्व गर्ने नमूनामा, बीआरआई स्कोरहरू १९९९ देखि २०१८ सम्म बढेको पाइयो।

बीआरआई स्कोर ६.९ र माथि भएका व्यक्तिहरू, जसले सबैभन्दा गोलाकार शरीर देखाउँछन्, क्यान्सर, हृदय रोग, र अन्य रोगहरूका कारण मृत्युको उच्चतम जोखिममा थिए।

तिनीहरूको समग्र मृत्यु जोखिम ५० प्रतिशत बढी थियो, जुन ४.५ देखि ५.५ बीच बी.आरआई भएका व्यक्तिहरूसँग तुलना गर्दा मध्यवर्गमा थियो, जबकि ५.४६ देखि ६.९ बीचका बीआरआई भएका व्यक्तिहरूको जोखिम २५ प्रतिशत बढी थियो।

तर सबैभन्दा कम गोलाकार हुनेहरू पनि मृत्युको जोखिममा थिएः ३.४१ भन्दा कम बीआरआई भएका व्यक्तिहरूले पनि २५ प्रतिशत बढी जोखिम सामना गरेको अध्ययनले फेला पारेको थियो।

यस अध्ययनका लेखकहरूले सुझाव दिए अनुसार ६५ वर्षभन्दा माथिका व्यक्तिहरूमा देखिने यी कम स्कोरहरूले कुपोषण, मांसपेशी क्षय, वा निष्क्रियता प्रतिबिम्बित गरेको हुन सक्छ।

‘बी.एम.आई.ले शरीरको बोसो र मांसपेशीको मासबीच छुट्याउन सक्दैन’ कार्यपत्रका वरिष्ठ लेखक वेनक्वान नियु, जो बेइजिङको क्यापिटल इन्स्टिच्युट अफ पेडियाट्रिक्सको प्रमाण–आधारित चिकित्सा केन्द्रमा काम गर्छन्,ले ईमेलमा बताएका छन् । ‘कुनै पनि बीएमआई को लागि, बोसोको वितरण र शरीरको संरचना नाटकीय रूपमा फरक हुन सक्छ।’

‘जब बीएमआई लाई जोखिम मापनको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, यसले प्रायः मांसल खेलाडीहरूको जोखिमलाई बढाएर देखाउँछ, जबकि वृद्ध व्यक्तिहरूको लागि मांसपेशी मास बोसोले प्रतिस्थापित भएपछि जोखिमलाई कम गरेर देखाउँछ।
पेटको गुफामा संचित बोसो अत्यन्त महत्त्वपूर्ण हुन्छ, किनभने यो कलेजो जस्ता भित्री अंगहरूको वरिपरि हुन्छ र इन्सुलिन प्रतिरोध र ग्लुकोज असहिष्णुतालाई बढाउँछ, जसले प्रायः टाइप –२ मधुमेहको सुरूवातको संकेत गर्छ । यसले उच्च रक्तचाप र लिपिड असमानताहरूलाई पनि उत्पन्न गर्छ, जसले हृदय रोग र मृत्युको सम्भावना बढाउँछ।

‘अत्यधिक भिसेरल बोसो जम्मा हुनु एकदमै मौन घातक तत्वजस्तै हो, जुन हाम्रो शरीरमा वर्षौंसम्म अनावश्यक लक्षणहरू बिना गुपचुपसँग बढ्छ, विशेषगरी देखावटी रूपमा दुब्ला व्यक्तिहरूमा’ डा. नियुले भने।

बी.आर.आई. गणितज्ञ डायना थोमसको सिर्जना हो, जो अहिले न्यूयोर्कको वेस्ट पोइन्टस्थित संयुक्त राज्य सैन्य एकेडेमीमा प्रोफेसर छन् । उनले यसलाई पहिलो पटक २०१३ मा ओवेसीटी जर्नलमा प्रकाशित कार्यपत्रमा व्याख्या गरेकी थिइन् ।

बीएमआई एउटा सिलिण्डरको ज्यामितिमा आधारित रहेको डा थोमसले भनेकी छन् । उनी एक दिन ऐनामा हेर्दै थिइन् र सोचिन्, ‘म त सिलिण्डर जस्तो छैन—म अण्डाकृतको जस्तो छु। मेरो हिप्सले मलाई अण्डाकृतको जस्तो देखाउँछ। मैले यो कसरी व्यक्त गर्न सक्छु?’

‘प्रि–क्यालकुलसमा, तपाईले विकेन्द्रताको बारेमा सिक्नुहुन्छ—तपाईं कत्तिको गोलो जस्तै हुनुहुन्छ’ उनले भनिन्। ‘विभिन्न व्यक्तिहरूलाई विभिन्न इल्लिप्सका रूपमा वर्गीकृत गर्न सकिन्छ। हामीमध्ये केही अलि बढी गोलाकार छौं। केही व्यक्तिहरू वृत्तको नजिक छन्। कोही दुब्लो र बलियो व्यक्तिहरू भने वृत्तभन्दा अझ फरक छन्।’

डा. थोमसको कार्यपत्रले १,००० शब्द बराबरको एक ग्राफिक चित्रण प्रस्तुत गरेको छ । यसले तीन आकृतिहरू देखाएको थियोः ५ फिट ८ इन्च उचाइ र २७ इन्च कम्मर भएको दुब्लो व्यक्तिः ५ फिट ६ इन्च उचाइ र २९ इन्च कम्मर भएको मांसल व्यक्तिः र अरूभन्दा बढी तौल भएको ५ फिट ६ इन्च उचाइ र ३६.६ इन्च कम्मर भएको व्यक्ति। तिनैजनाको बीएमआई २७ थियो।

अन्य अनुसन्धानकर्ताहरूले यस विचारमाथि अन्वेषण गरे। उदाहरणका लागि, २०१६ को एउटा अध्ययनले बीएमआई लाई रक्तचाप र रक्त परीक्षणसँग तुलना गर्दा यो मापन स्वास्थ्य अवस्थाका लागि राम्रो सूचक नभएको पाइयो।

बीएमआई २५ देखि २९.९ बीचका झण्डै आधा मानिसहरूलाई मोटो मानिए पनि, र बी.एमआई ३० वा सोभन्दा बढी भएका झण्डै एक तिहाई मानिसहरूलाई मोटोपन भएका भनिए पनि, वास्तवमा तिनीहरू राम्रो मेटाबोलिक स्वास्थ्य अवस्थामा थिए।

बीएमआई १८.५ देखि २४.९ बीच भएका ३० प्रतिशत मानिसहरू, जसलाई स्वस्थ तौल मानिन्छ, उनीहरु फेरि खराब मेटाबोलिक स्वास्थ्यमा थिए।

जातीय भिन्नतालाई चिकित्सा विशेषज्ञहरूले हालसालै ‘वाइल्ड कार्ड’ को रूपमा मान्न थालेका छन्। उदाहरणका लागि, एसियालीहरू र एसियाली वंश भएका व्यक्तिहरूमा आधारभूत रुपमै मोटोपनको ढाँचा हुन्छ, जसले तिनीहरूलाई कम बीएमआई स्कोरमा पनि टाइप– २ मधुमेहको उच्च जोखिममा राख्छ।

धेरै चिकित्सा संस्थाहरूले यी बिरामीहरूलाई बीएमआई २५ को सट्टा २३ मा नै तौल बढी भएको मान्न र बीएमआई ३० को सट्टा २७ मा नै मोटोपन भएको मान्न सिफारिस गरेका छन्।

चिकित्सकहरू सहमत छन् कि बीएमआई एउटा असंवेदनशील मापन हो, जसले शारीरिक संरचना, मांसपेशीको मास, र हड्डीको घनत्वको भिन्नतालाई समेट्दैन।

‘जनसंख्यामा मानिसहरूको मांसलता को ठूलो भिन्नता हुन्छ, यहाँसम्म कि एउटै तौल भएका मानिसहरूमा पनि ‘लुइजियाना राज्य विश्वविद्यालयको पेनिङट्न बायोमेडिकल रिसर्च सेन्टरका मेटाबोलिजम र शारीरिक संरचनाका प्राध्यापक डा. स्टेभेन हेइम्सफिल्डले भने।

‘समान बीएमआई, उमेर, र लिंग भएका व्यक्तिहरूमा शरीरको बोसोको प्रतिशत १० प्रतिशतदेखि ४० प्रतिशतसम्म फरक हुन सक्छ’ डा. हेइम्सफिल्डले भने। ‘बीआरआई यी भिन्नताहरूलाई समेट्ने एउटा उपाय हो।’

न्यूयोर्क टाइम्सबाट,
सेप्टेम्बर ६, २०२४