तिब्बती आध्यात्मिक नेताले थुप्रै पुस्तक प्रकाशित गरेका छन् । तर राजनीतिबारे प्रायः गहिरोगरी लेखेका छैनन् । अब, उनी ९० वर्षको नजिक हुँदै गर्दा, उनले चीनसँगको दशकौं लामो सम्बन्धबारे व्यक्तिगत र विस्तृत विवरण प्रस्तुत गरेका छन् ।

नारङ्गी र पहेँलो वस्त्रमा सजिएका दलाई लामा रातो, सुन्तला र पहेँलो रंगका पृष्ठभूमिमा देखिन्छन् ।दलाई लामा तिब्बतका आध्यात्मिक नेता हुन् । चीनले तिब्बत कब्जा गरेपछि उनी १९५९ मा निर्वासनमा गएका थिए त्यसयता उजले तिब्बती संस्कृति, धर्म, र भाषा जोगाउनका लागि निर्वासनबाटै काम गर्दै आएका छन् ।
विन्सेन्ट केसलर÷रॉयटर्स

दशकौंको निर्वासन जीवनमा, तिब्बती आध्यात्मिक नेता दलाई लामाले दर्जनौं पुस्तकहरू प्रकाशित गरेका छन् । जसमा दुई आत्मकथा, नैतिकता, बौद्ध दर्शन र अभ्यास, तथा धर्म र विज्ञानको सहकार्यबारेका कृति समावेश छन्। तर, उनले प्रायः स्पष्ट रूपमा कोरा राजनीतिका बारेमा गहिरोगरी लेखेका छैनन् ।

अब,’Voice for the Voiceless: Over Seven Decades of Struggle With China for My Land and My People'(मेरो भूमि र मेरा जनताको लागि चीनसँगको सात दशक लामो संघर्ष) नामक पुस्तकमा, उनले चिनिया नेतृत्वकर्ताहरूसँगको आफ्नो जटिल वार्तालापहरूको पहिलो विस्तृत विवरण प्रस्तुत गरेका छन् । यो पुस्तक आगामी मार्चमा प्रकाशन हुनेछ । पुस्तकमा १९ वर्षको उमेरमा माओत्सेतुङसँगको भेटघाटदेखि हालका राष्ट्रपति सी जिनपिङ र अन्य चिनियाँ अधिकारीहरूसँगको संवादका प्रयाससम्म समेटिएको छ। साथै, यसले तिब्बतीहरूको अद्वितीय संस्कृति, धर्म, र भाषा जोगाउने तथा चिनियाँ शासनअन्तर्गत रहेका तिब्बतीहरूको संरक्षण सुनिश्चित गर्न उनका प्रयासहरू पनि उजागर गरेको छ।

पुस्तक तिब्बती जनताको लागि विशेष संवेदनशील समयमा आइरहेको छ। चीनले आफ्नो सैन्य र आर्थिक शक्ति विश्वभर प्रदर्शन गरिरहेको छ, र तिब्बतका वृद्ध नेताले तिब्बतीहरूको स्वायत्तताको संघर्ष अन्य विश्वव्यापी संकटहरूको बीचमा बिर्सन नपरोस् भनेर सुनिश्चित गर्न प्रयास गरिरहेका छन् ।
९० वर्षको नजिक पुग्दै गर्दा, दलाई लामाले आफ्नो कार्यहरूको अभिलेख छोड्न र आफ्नो निधनपछि तिब्बती उद्देश्यलाई अगाडि लैजानेहरूका लागि मार्गदर्शन दिन खोजेको लेखेका छन् ।

“सबै पीडा र विनाशका बाबजुद, स्वतन्त्रता र गरिमाको लागि हाम्रो संघर्षको शान्तिपूर्ण समाधानको आशा अझै कायम छ,” उनले एक विज्ञप्तिमा भनेका छन् । “बेइजिङसँगको दशकौंको संवादबाट सिकाइएका पाठहरूबाट, पुस्तकले भविष्यका लागि केही विचारहरू पनि प्रस्तुत गर्न खोजेको छ।”
उनले अगाडि थपे, “मेरो आशा यो पुस्तकले आज नयाँ विचार र संवादलाई प्रेरित गर्नेछ र म नभएपछि पनि तिब्बतको भविष्यका लागि एउटा रूपरेखा प्रदान गर्नेछ।”

१९३५ मा तिब्बतको उत्तरपूर्वी क्षेत्रमा रहेको एउटा कृषक परिवारमा जन्मेका दलाई लामा, तेन्जिन ग्यात्सो, दुई वर्षको उमेरमा १३औँ दलाई लामाको पुनर्जन्मका रूपमा चिनिए । उनले सानै उमेरदेखि धार्मिक शिक्षा र बौद्ध दर्शनको अध्ययन सुरु गरेका थिए ।

१९५० मा चिनियाँ सेनाले तिब्बत प्रवेश गर्दा, १६ वर्षको उमेरमै उनलाई तिब्बतको राजनीतिक नेता बन्नु प¥यो र संकटका बीच देशलाई नेतृत्व गर्नु प¥यो। तिब्बतको स्वतन्त्रताको अधिकार त्यसयता विवादमा छ। १९५९ मा भएको तिब्बती विद्रोहको समयमा दलाई लामा भारतमा निर्वासन गए र उनी त्यसयता कहिल्यै तिब्बत फर्कन सकेनन् ।

“मैले आफ्नो जीवनकालमा एकपटक भए पनि तिब्बत फर्कन सकूँ भन्ने आशा गरेको थिएँ,” उनले लेखेका छन्। “यो आशा अहिले झनै असम्भवजस्तै देखिएको छ।”

दलाई लामाको पुस्तक “भ्वाइस फर द भ्वाइसलेस ” को कभरमा पहाडहरूको पृष्ठभूमिबाट उदाउँदै गरेको सूर्यको तस्बिर छ।

“भ्वाइस फर द भ्वाइसलेस ” मा, दलाई लामाले सानो उमेरदेखि तिब्बतलाई नेतृत्व गर्र्नु व्यक्तिगत पीडा वर्णन गरेका छन् । उनले चिनियाँ कम्युनिस्ट पार्टीका सर्वोच्च नेता माओत्सेतुङसँगको भेट स्मरण गरेका छन्, जहाँ माओले तिब्बतको गहिरो आध्यात्मिक संस्कृतिप्रति आफ्नो असन्तोष प्रकट गरेका थिए ।

उनले चिनियाँ नेताहरूसँगको वर्षौं लामो असफल वार्तापछि, तिब्बती स्वतन्त्रताका लागि लड्नु व्यर्थ भएको निष्कर्षमा पुगेको खुलासा गरेका छन् । त्यसपछि, उनले तिब्बतीहरूलाई पूर्ण स्वतन्त्रताको सट्टा चीनभित्र सांस्कृतिक स्वायत्तता प्रदान गर्नको लागि वकालत गर्न थाले ।

दलाई लामाले स्वीकार गरेका छन् कि उनको मध्यमार्गी दृष्टिकोणले केही तिब्बतीहरूलाई आक्रोशित बनायो, जसले उनीमाथि स्वतन्त्रता पुनःस्थापनाको आशा परित्याग गरेको आरोप लगाए। उनले यो दृष्टिकोणले ठूलो उपलब्धि हासिल गर्न नसकेको स्वीकार भने गरेका छन् ।
उनले ती तिब्बतीहरूप्रति मिश्रित भावना प्रकट गरेका छन्। जसले विरोधको रूपमा आत्मदाह गरेका छन्। उनका अनुसार, यो गहिरो असहायताको परिणाम हो, तर उनी उनीहरूको पद्धतिसँग असहमत छन् । उनले अहिंसात्मक प्रतिरोध नै नैतिक रूपमा जायज एकमात्र उपाय भएको कुरामा जोड दिएका छन् ।

२०११ मा, दलाई लामाले तिब्बतका राजनीतिक नेताको भूमिका परित्याग गरे । यसले निर्वासनमा रहेको तिब्बती सरकारलाई आफ्ना राजनीतिक नेता छान्न मार्ग प्रशस्त ग¥यो। उनले उल्लेख गरेका छन्ः २०१० पछि तिब्बतको स्थितिबारे चिनियाँ सरकारसँगको औपचारिक संवाद रोकियो। तर, उनले २०१९ सम्म चिनियाँ नेताहरूसँग अनौपचारिक र कहिलेकाहीँ गोप्य सम्पर्क जारी राखेका थिए ।
सयौं वर्षदेखि, चीनले तिब्बतीहरूलाई जबर्जस्ती आत्मसात् गराउने प्रयासहरू जारी राखेकोमा दलाई लामा गम्भीर चिन्तित देखिन्छन् । तिब्बती बालबालिकालाई होस्टलमा राखेर म्यान्डरिन भाषामा पढाउने र तिब्बतीहरूलाई चीनले दासत्वबाट मुक्त गराएको दाबी गर्ने पाठहरू सिकाउने जस्ता रणनीतिहरू प्रयोग गरिएको उनले लेखेका छन् ।

उनले चीनका आफ्नै नागरिकहरूप्रति गरिएको व्यवहारलाई समेत कडा आलोचना गरेका छन्।
“सी जिनपिङले कार्यालय सम्हालेको पछिल्लो दशकलाई हेर्दा, व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र दैनिक जीवनको सवालमा चीन फेरि माओको दमनकारी नीतिहरूतिर फर्किरहेको जस्तो देखिन्छ, तर यसपटक अत्याधुनिक डिजिटल निगरानी र नियन्त्रण प्रविधिहरूको प्रयोगमार्फत,” उनले लेखेका छन् ।
दलाई लामाले आफ्नो उत्तराधिकारीको संवेदनशील विषयलाई पनि सम्बोधन गरेका छन् ।

तिब्बती बौद्धहरूका अनुसार दलाई लामा पहिलेका दलाई लामाहरूको १४औँ पुनर्जन्म हुन् । उनी एक प्रबुद्ध व्यक्तित्व मानिन्छन्, जसले आफ्नो आध्यात्मिक नेतृत्व जारी राख्न प्रत्येक जीवनमा फर्कने विश्वास गरिन्छ। तर, दलाई लामाले चेतावनी दिएका छन् कि चीनले उनको निधनपछि १५औँ दलाई लामालाई चयन गर्ने प्रयास गर्न सक्छ, जसरी उसले अर्को उच्चस्तरीय तिब्बती धार्मिक नेता पञ्चेन लामाको चयनमा हस्तक्षेप ग¥यो।

यस किसिमको हस्तक्षेप रोक्न, दलाई लामाको आग्रह छ “स्वतन्त्र विश्व,” अर्थात् तिब्बत वा चीनबाहिर पुनर्जन्म लिनेछन् । यसै वर्ष ९० वर्ष पुग्दा, उनी तिब्बती धार्मिक नेताहरू र जनतासँग परामर्श गरेपछि दलाई लामाको संस्था नै अन्त्य गर्ने कि राख्ने भन्ने बारेमा विचार गर्नेछन् ।
यो पुस्तक मार्च ११ मा संयुक्त राज्य अमेरिकामा विलियम मोरो र बेलायतमा हार्परननफिक्सनद्वारा प्रकाशित हुनेछ। यो पुस्तक अष्ट्रेलिया, क्यानडा, जर्मनी, इटाली, फ्रान्स, हल्यान्ड र ब्राजिलमा पनि पछि सार्वजनिक हुनेछ। यो तिब्बती भाषामा प्रकाशित हुँदैछ र चिनियाँ भाषामा अनुवाद पनि गरिँदैछ, जसले केही चिनियाँ पाठकहरूलाई प्रभाव पार्ने आशा गरिएको छ। तर, चीनमा यो पुस्तक प्रतिबन्धित हुने सम्भावना धेरै रहेको दलाई लामाका पुराना अनुवादक थुप्टेन जिन्पाले बताएका छन्।

“उनले आफ्नो सोचको विकासक्रमको साक्षी र विवरण दिन चाहेको,” जिन्पाले बताए । “यो पुस्तक उनका सबै प्रयासहरूलाई एउटै खण्डमा प्रस्तुत गर्ने प्रयास हो। यसमा केवल चिनियाँहरूसँग वार्तामार्फत समाधान खोज्ने प्रयासमात्र होइन, निर्वासनमा तिब्बती सभ्यतालाई पुनर्निर्माण गरेको कामको विवरण पनि समावेश छ।”
द न्यूयोर्क टाइम्सबाट, जनवरी २३, २०२५ ।