बर्दिवास, १९ असोज । हमहुँ रहिती स्कुल में पढैत, त एहने कपडा भेटित” (म विद्यालयमा पढिरहेको भए मैले पनि पोशाक पाउने थिएँ) महोत्तरी जिल्लाको गौशाला नगरपालिका–७ मनर्वाको मुसहर बस्तीकी १३ वर्षीया किशोरी कल्पना माझी (मुसहर)ले अध्याँरो मन पार्दै भनिन् । आफ्नै बस्तीको राष्ट्रिय जनजाति आधारभूत विद्यालयमा पढ्ने आफ्नै उमेरका अरु साथी धुर्मुस सुन्तली फाउण्डेशनले दिएको पोशाक लगाएर विद्यालय जाँदै गरेको देख्ने गरेकी कल्पनाले यस्तो दुखेसो पोखेकी हुन् ।

बस्तीको विद्यालयमा नियमित पढ्न जाने सो बस्तीका २७० विद्यार्थीमध्ये नपर्ने कल्पना एक्ली भने होइनन् । बस्तीकै १४ वर्षीया समुन्द्री सादा, १३ वर्षीया सागरवती सादा, १५ वर्षीया रिङ्कु सादा, ११ वर्षीया मीना सादा र १२ वर्षीया मनिषा सादाले पनि विद्यालय जाने अवसर पाएनन् ।

“हमरेसन् आरोसब् स्कुल जायत देखैछी त मन कहैय, हमहुँ जैति, मुदा हमरालेल यी नइ भसकल” (आफ्नै उमेरका अरु विद्यालय गएको देख्दा आफू पनि जान पाएको भए भन्ने सोच्दछु, तर मेरा लागि यो सम्भव भएन) समुन्द्रीले भनिन्, “अपने साथी स्कुलमें जायत देइख क अपन भाग के कोसैछी, स्कुल दिस स मुँह घुमालेइछी” (आफ्ना साथी विद्यालय गएको देख्दा आफ्नो भाग्यलाई दोष दिन्छु, अनि विद्यालयतिरबाट मुख फर्काउँछु) ।

मुसहर समुदायमा पनि पछिल्ला दिनमा शिक्षाबारे सकारात्मक चासो चाहिँ बढेको छ । आफ्ना छोराछोरी नपढेका भए पनि अहिले चारमध्ये तीन नातिनातिना विद्यालय पठाइरहेकी सो बस्तीकी ६० वर्षीया सियावती सादाले पढाउनसके नातिनातिनाले आफ्नै ठाउँमा केही गरेर गुजारा चलाउन सक्ने आशा पाल्नुभएको छ ।

“दु आखर के ज्ञान होतै त अही ठाम किछ कलेत” (दुई अक्षरको ज्ञान भए यही नै केही गरी खालान्) सियावतीले भन्नुभयो, “कमसेकम पञ्जाव नइ भेज परल त बुढारी मे पोतापोतीसँग रहत ।” कमसेकम पञ्जाब पठाउनु परेन भने पनि त बुढेसकालमा नातिनातिना आफ्नै अगाडि हुन्थे) । तर आफ्ना बस्तीका करीब ४० बालबालिका भने अझै पढ्न जान नसकेका सियावतीले बताउनुभयो ।

मुसहर बस्तीमा गत बैशाखमा हास्य कलाकार कुञ्जना घिमिरे (सुन्तली) पुगेर छोराछोरी पढाउन पर्छ, हामी पढ्ने कुरामा सहयोग गर्छौं भनेपछि मुसहर बस्तीकै १२५ जना नयाँ विद्यार्थी भर्ना भएका विद्यालयकी प्रधानाध्यापक द्रौपदी यादवले बताउनुभयो ।

“कुञ्जना घरघरै गएर नानीलाई बोक्दै विद्यालय ल्याउनुहुन्थ्यो”, प्रअ यादवले भन्नुभयो, “सबैले ठूला मान्छे भनेकाले होला, कुञ्जनालाई आफ्नै घरमा पाएपछि त्यतिखेर मुसहर अभिभावक पनि मख्ख देखिन्थे ।” त्यतिखेरै कुञ्जनाले कार्यक्रम नै आयोजना गरेर १२५ जना मुसहर बालबालिकाको अभिभावकत्व लिँदै कापी, कलम, पेन्सिलसहितका सामग्रीसहितको झोला दिएपछि विद्यालयमा मुसहर बालबालिकाको आगमन बाक्लिएको प्रधानाध्यापक यादवको भनाइ छ । त्यसयता विद्यालय नआएका बालबालिकालाई ल्याउन प्रयत्न गरिए पनि थप मुसहर बालबालिका भने विद्यालय आउन नसकेका विद्यालयले जनाएको छ ।

मुसहर बस्तीभित्रै रहेको विद्यालयमा सो बस्तीका विद्यालय जाने उमेरभित्रका ४० भन्दा बढी बालबालिका विद्यालय जाँदैनन् । किशोर उमेरभित्रकै कतिपय किशोर परिवार पालनपोषणको जिम्मेवारी बोक्न भारतको पञ्जाव, हरियाना पुगेका छन् भने किशोरी आफ्नै बस्ती वरिपरि बनिबुतो गर्दैछन् ।

मुसहरबाहेक अन्य जाति समुदायको पनि बसोबास रहेको सो बस्तीकी रञ्जु यादवको पनि पढ्ने रहर टिक्न सकेन । “स्कुल त जाय छली, मुदा जेठ बहिनके सादी भेलावाद घरकाज में लाइग गेली” (विद्यालय त जाँदै थिए, तर मभन्दा जेठी दिदीको विवाह भएपछि घरको काममा लागें) रञ्जुले भनिन्, “आब भाइसब् स्कूल जायत अछि” (अब भाइहरु विद्यालय जान्छन्) ।

चार दिदी बहिनीमध्येकी कान्छी रञ्जुका दिदीको विवाह भएपछि घरको काम हेर्नुपर्ने भएपछि आफ्नो पढाइ रोकिएको उनको भनाइ छ । अरु तीन भाइ भने विद्यालय जाने गरेका रञ्जुले बताइन् । पढ्नु भनेको ज्ञान बढाउनु भएको रञ्जुले बुझेकी रहिछन् ।

मुसहर, यादव, सहनी (मलाह) र मुस्लिमको बसोबास रहेको मनर्वा बस्तीका १०० भन्दा बढी विद्यालय जाने उमेरका नानी विद्यालय नगएका सो बस्तीकै अभिभावक अब्बास अन्सारी बताउनुहुन्छ । खासगरी विद्यालयको लथालिङ्ग भौतिक अवस्था, शिक्षकको कमी र सामाजिक शैक्षिक वातावरण नदेखिँदा विद्यालयप्रति आकर्षण हुन नसकेको अन्सारीको भनाइ छ ।

मुस्लिम परिवारकै नानीहरु पनि रहर हुँदाहुँदै विद्यालय जान पाएका छैनन् । “स्कुल त हम नइ जाइछि, मुदा घर में मोल्वीसाहब कुरानशरीफ पढबैछत” (विद्यालय त म जान्न, तर घरमा मोल्वीसाहब (उर्दु भाषा पढाउने गुरु) ले कुरान शरीफ (इस्लाम÷मुस्लिम) धर्मावलम्बीको पवित्र धर्म ग्रन्थ) पढाउनुहुन्छ) बस्तीकै १३ वर्षीया मुस्लिम किशोरी अमना खातुनले भनिन्,, “स्कुल में पैढती तब न सर्टिफिकेट मिलित, आ सरकारी नोकरी कैरती (विद्यालय पढेको भए न प्रमाणपत्र पाइन्थ्यो ? र सरकारी जागिर गरिन्थ्यो) । पढेर जागिर खाने धोको पूरा नभएको अमनाले मन अमिल्याउँदै बताइन् । आफ्नै जाति समुदायका १५ भन्दा बढी साथी पढ्ने रहर भए पनि अभिभावकको स्वीकृति नहुँदा विद्यालय नआएका अमनाको बताउँछिन् ।

बस्तीमा शिक्षाबारे अझै सचेतनाको कमी रहेकाले पठनपाठनप्रति अपेक्षित जागरुकता आउन नसकेको विद्यालयका प्रधानाध्यापक द्रौपदी यादव बताउनुहुन्छ । “यहाँ गरीबको बसोबास बढी छ, नानी किशोर अवस्थामा पुग्नासाथ कमाउन पठाउने सोचाइ बन्छ”, प्रअ यादवले भन्नुभयो, “पढ्नु पर्छ र पढाउनुपर्छ भन्ने कुरा बुझाउनै गा¥हो छ ।” विद्यालयमा ३०० सङ्ख्याका विद्यार्थी भर्ना रहेपनि २७० नियमित आउने गरेका छन् । यो सङ्ख्यामध्ये २०० मुसहर समुदायका नै रहेका प्रअ यादवले जानकारी दिनुभयो ।

विद्यालय बस्तीमाझ भएकाले गाईवस्तु बाँध्ने, चर्ने र बैलगाडा पार्किङ गर्ने थलोसमेत बनेको देखिन्छ । नगरपालिकाले विद्यालय भवनको भौतिक विकास र स्याहारसम्भारमा रुची नदेखाएको बस्तीका सर्वसाधारण बताउँछन् । समुदायमा सुनिएको गुनासोबारे नगरपालिकाको ध्यानाकर्षण भएको उपप्रमुख आशा लामाले बताउनुभयो । “हामीले यहाँको गुनासो सुनेका छौँ”, उपप्रमुख लामाले भन्नुभयो, “यिनको समुचित सम्बोधन हुने गरी काम थाल्नेछौँ तर स्थानीय अभिभावकले नानीलाई पढ्न पठाउनु पर्छ भन्ने त बुझ्नु प¥यो नि !”

गत वैशाखमा धुर्मुस सुन्तली फाउण्डेशनकी उपाध्यक्ष हास्य कलाकार कुञ्जना घिमिरे (सुन्तली) ले बस्तीका घरघरै पुगेर नानीलाई विद्यालय पठाउनुपर्छ भनेर आग्रह गरेपछि समुदायमा केही जागरुकता बढेको र यसै साता धुर्मुस र सुन्तली आफैँ आएर विद्यालयका सबै छात्रछात्रालाई वितरण गरेपछि विद्यालय नआएका किशोरीमा थप चासो बढेको बाल विकास शिक्षक जयमालादेवी यादवले बताउनुभयो ।

खासगरी शिक्षा र अन्य अवसरबाट पछि परेको मुसहर र अन्य गरीब जनताको बसोबास रहेको बस्तीस्थित विद्यालयलाई थप भौतिक सुधार र अन्य आवश्यकताबारे नगरपालिकाले थप पहलकदमी लिएको खण्डमा शिक्षाप्रतिको जागरुकता बढ्दै जाने सामाजिक, राजनीतिक कार्यकर्ता नागेश्वर यादवको ठम्याइ छ ।